Στην επέτειο των 200 χρόνων, η μελέτη των πρωτογενών πηγών αναδεικνύει συχνά άγνωστες πτυχές του Αγώνα. Το κείμενο που παρουσιάζεται εδώ, ένα σπάνιο ντοκουμέντο από το 1821, αντλημένο από το έργο του Σακελλάριου Γ. Σακελλαρίου «Φιλική Εταιρεία» Οδησσός 1909, αποτελεί μια δραματική μαρτυρία των γεγονότων που διαδραματίστηκαν στη Ζάκυνθο και τις γύρω θάλασσες κατά την έναρξη της Επανάστασης. Πρόκειται για μια συναρπαστική πηγή που περιγράφει λεπτομερώς ναυτικές επιχειρήσεις και πολεμικά γεγονότα γύρω από τη Ζάκυνθο το 1821, με εμφανή αναφορά στις δυνάμεις της Φιλικής Εταιρείας. Αξίζει να σημειωθεί ότι το βιβλίο περιέχει διασωθέντα αρχεία της Φιλικής τα οποία ευρέθησαν σε μπακάλικο στη Οδησσό, όπου τα είχαν για το τύλιγμα προϊόντων. Η Ζάκυνθος: Φυτώριο Φιλικών και Θυγατέρα της Επανάστασης Πριν την παρουσίαση του κειμένου, πρέπει να τονιστεί ότι η Ζάκυνθος ήταν από τις πρώτες εστίες της Φιλικής Εταιρείας. Σημαντικές μορφές όπως ο Διονύσιος Ρώμας (η ψυχή της τοπικής οργάνωσης) και ο Διονύσιος Σολωμός είχαν μυηθεί. Το νησί παρείχε στους Πελοποννησίους όπλα, τρόφιμα και καταφύγιο, ενώ η μύηση μεγάλων οπλαρχηγών, όπως του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, επισφραγίστηκε εδώ. Το νησί, υπό την αγγλική Προστασία, λειτούργησε ως κέντρο συντονισμού, ορμητήριο και καταφύγιο των Φιλικών και των επαναστατών. Το ντοκουμέντο αυτό, γραμμένο με γλώσσα λιτή και περιγραφική, εστιάζει στον ναυτικό πόλεμο και στην αμφίσημη στάση των Άγγλων, επιβεβαιώνοντας τον κομβικό ρόλο της Ζακύνθου ως τον «προμαχώνα» και το «λιμάνι» της επαναστατημένης Ελλάδας. Τα γεγονότα του Υψόλιθου Στο κείμενό μας τα αναγραφόμενα γεγονότα από τον αυτόπτη μάρτυρα και οι αναφερόμενες ημερομηνίες ταιριάζουν με το χρονικό του «Υψόλιθου». Η περιοχή που ήταν συγκεντρωμένος ο κόσμος (Σκοπός, κόλπος Λαγανά) και η αναφορά για το πλοίο παρακάτω (τότε τό ἀλατζερίνικον διὰ νὰ ἀποφύγη τὸν κίνδυνον, ἐποτζάρισε καὶ ἰνβιστέρισεν εἰς τὴν γῆν) περιγράφουν ίδιο σκηνικό με αυτό των γεγονότων του Υψόλιθου. Το Κείμενο του 1821 Ἑτέρα εἴδησις διὰ μέσου Τριεστίου ἐκ Ζακύνθου. Εἶς τὰς 7.8βρίου ἔφθασεν εἰς τὴν Ζάκυνθον ὁ τουρκικὸς στόλος ἀπὸ 52 κομμάτια ἀπὸ Γαλαξοῦδι· τὴν αὔριον εἰς τὰς 8 ἦλθε τό πακέτον καὶ εἰδοποίησε πῶς 210 ἑλληνικὰ εἶχον ἔλθη, τά μὲν 100 ἦτον διωρισμένα εἰς τὴν φύλαξιν τῶν νησίων, τὰ δὲ 110 διὰ νὰ κτυπήσουν τὰ τούρκικα, τὰ ὁποῖα καὶ εἶχον φθάσει εἰς τὰ Μωθωκόρωνα. 28 ἐσχημάτιζον τὴν προφυλακὴν τῶν· ἀκουόντας οἱ Τοῦρκοι αὐτὴν τὴν εἴδησιν ἔκαμαν πανία εἷς τὰς 10 καὶ ἔφυγον διὰ Λεβάντε. Τὴν αὐγὴν τῶν 11 μᾶς ἐφανερώθη ἡ προφυλακὴ τῶν ἑλλήνων, μία Κορβέτα, μία Γολέτα, 25 μπρίκια καὶ μία Πολλάκα. Ἕν ἀπὸ τὰ μπρίκια ἦλθε καὶ ἀπέρασεν ἀπὸ σιμὰ τοῦ πόρτου τῆς Ζακύνθου καὶ ἀφοῦ εἶδον, ὅτι τὰ τουρκικὰ ἔφυγον, ἐτράβησεν ἕως 3 μίλια μακρὰν ἀπὸ τό πόρτο καὶ ἔκαμε σημεῖον, ὕστερον βλέπομεν καὶ ἐχωρίσθη ἀπὸ τὸν στόλον ἡ Γολέτα καὶ ἦλθεν ἔξω τοῦ μόλου καὶ ἐσταμάτησεν ἀλακάπα καὶ ἔρριψεν τὴν λάντζαν εἰς τὸ πέλαγος μὲ 18 λεβέντας, ὁ Καπιτάνιος καὶ ὁ γραμματικὸς ὅλοι ὡπλοφορεμένοι καὶ μὲ μακρὰ τσεκουρὸπουλα εἰς τὸ ζωνάρι ἀπὸ τὸ δεξιὸν μέρος, καὶ καθὼς ἦλθεν ἡ λάντζα νὰ ἔμβη εἰς τὸ πόρτον, ἄνοιξε τὴν σημαίαν γαλάζιαν μὲ σταυρὸν ἄσπρον, ἄρχισε τὸ πλῆθος νὰ φωνάζη. Ζήτω ὁ σταυρός! Ζήτω τὸ γένος τῶν Ἑλλήνων! Ὁ καπιτάνιος τῆς λάντζας ἐφέρθη φρόνιμα καὶ δὲν ἀνταπεκρίθη, μ’ ὅλον τοῦτο γυρίζων διὰ νὰ ὑπάγη εἰς τὸ Μαϊστράτον διὰ νὰ ὁμιλήση μὲ τὸν κολονέλον ἄγγλον, τὸσον τὸν ὑπεχρέωσεν ὅλος ὁ λαός, ὥστε ἐσηκώθη ὅρθίος αὐτὸς καὶ ὅλοι οἱ ναῦται του, καὶ ἐφώναξαν· Ζήτω! Ἐκεῖ ἑκατέβη ὁ κολονέλος καὶ τοὺς ἐχαιρέτησεν, ἔπειτα ἀπὸ μίαν ὥραν, ὁποῦ ὡμίλησαν, τοῦ ἔδωσε μίαν γραφὴν καὶ αὐτὸς τούς εἶπε, πηγαίνετε εἰς τὸ πλοῖον σας καὶ ἀμέσως ἔχετε τὴν ἀπόκρισιν καὶ οὕτως ἐτραβὶχθησαν. Αἴ καμπάναι ἐτσακίσθησαν λαλῶντας μίαν ἡμέραν ὁλόκληρον, ἔπειτα ἀπὸ μίαν ὥραν τοὺς ἐστάλθη ἡ ἀπόκρισις καὶ οὕτως ἔφυγεν ἡ προφυλακὴ κατόπι τῶν τουρκῶν· τὴν ἄλλην ἡμέραν πρὶν φέξη ἠπαντήθησαν ἔξω Ζακύνθου 10 μίλια· ἀκούγαμεν εἰς Ζάκυνθον ἕνα θόρυβον ἀπὸ κανόνια, ὅμως ὁ κόσμος, δὲν ἤξευρε ποῦ καὶ τί ἦτον· μετὰ δύω ὥρας ἐμάθομεν, ὅτι πολεμοῦν τὰ τοῦρκικα μὲ τὰ γραικικὰ εἰς τὸ Σκοπὸ, ἀντίκρυ εἰς τὸ Κατάκολον. Ἀμέσως ἔκλεισαν ὅλα τὰ ἐργαστήρια καὶ ἐπήγαμεν εἰς τὸ Σκοπὸν καὶ πηγαινάμενος ἐκεῖ εἶδα, ὁποῦ τὰ 25 γραικικὰ ἔγειναν δύω διβιζιὸνες, 16 ἐπολεμοῦσαν μὲ ὅλον τὸν Ὀθωμανικὸν στόλον καὶ 12 τοὺς ἐφύλαττον ταῖς πλάταις, ἔξοπίσω ἀπὸ τὰ τούρκικα μία κορβέτα, καὶ ἓν βρίκι ἀλτζερίνικον ἐξεκόπη, καὶ ἀπὸ τὰ γραικικὰ ἡ Γολέτα καὶ ἓν μπρίκι καὶ τὴν μὲν κορβέτταν ἐπῆραν εὐθὺς μὲ τὸ ἁρημπάγιο, τὸ δὲ βρίκι ἔβαλαν εἰς τὴν μέσην. Ὦ Θεέ μου, τί θηρία ἦτον ἐκεῖνα! τὸ ἀρχίσαν το ἕνα δεξιὰ καὶ τὸ ἄλλο ἀπὸ τὰ ἀριστερά καὶ τὸ ἔκαμαν κόσκινον, τοῦ ἔρριψαν τὰ 2 κατάρτια καὶ ἔπεσαν εἰς τὸ πέλαγος ὅλα μὲ τὰ πανία· γυρίζει ἡ γολέτα καὶ πέφτει εἰς τὸ πλευρὸν του. Οἱ ναῦται ἦτον ὅλοι μὲ τὰ τσεκουρόπουλα εἰς τὰς χείρας καὶ πιασμένοι ἀπὸ τὰ ξάρτια ἐφώναζαν: Μάϊνα σέντζα φίντε. Ό καπιτάνιος ἀπὸ τὴν γολέτταν ἐφώναξε (καὶ τόσον εἴμεθα σιμὰ, ὁποῦ ἠκούαμεν τὰς φωνάς) ὄρτζα! θέλει μοῦ σκοτωθοῦν ὁ ἄνθρωποι καὶ οὗτος ὀρτζάρισε καὶ τοῦ ἐτινάξε μίαν φιανκάδα Μισδράλια, ὁποῦ τοὺς ἐσκούπισε, καὶ ὀρτζάρισε διὰ νὰ πιάση τὰ χέρια, τότε τό ἀλατζερίνικον διὰ νὰ ἀποφύγη τὸν κίνδυνον, ἐποτζάρισε καὶ ἰνβιστέρισεν εἰς τὴν γῆν, τά δὲ ἄλλα 16 γραικικὰ ἦτον ὅλα σόπρα βέντο τῶν τουρκῶν, τὰ ὁποῖα τόσον τὰ ἐπολέμησαν ἀνδρείως καὶ τὰ ἠφάνισαν, πράγμα ἀπερίγραπτον, τέλος ἐχώθησαν εἰς τὴν μέσην ὡσὰν τὰ θηρία καὶ τὰ ἐσκόρπισαν. 9 ἔχωσαν μέσα εἰς τὸν κόλπον τοῦ Κατάκολου καὶ ἔπεσαν εἰς τὴν γῆν, δύω ἄλλα ἐβούλησαν καὶ 2 ἐπῆραν, τὰ δὲ ἄλλα ἔφυγον κακῶς ἔχοντα, ἄλλα εἰς τὸ πόρτον τῆς Ζακύνθου καὶ ἄλλα στὸ πέλαγος, τὰ 4 βασσέλλα ἐστάθησαν τά πρῶτα νὰ φύγουν ἀπὸ τὸ πόρτον 3 ὀμπροστά καὶ ἕνα ὀπίσω, τὸ ὁποῖον ἠκολούθησε μία κανονιέρα ἑλληνικὴ, κτυπῶντάς το, ἕως εἰς τὸ πόρτον Ζακύνθου καὶ ἔπειτα ἐφυγε· ήλθαμεν εἰς τὴν χώραν, ἕως εἰς τὸ βράδυ ἐσώθησαν εἰς τὸ πόρτον ἀπὸ τὰ τούρκικα 12, τὴν νύκτα ἦλθον καὶ ἄλλα 20. Τὴν ἄλλην ἡμέραν ἦλθον καὶ τὰ ἑπίλοιπα εἰς κακὴν κατάστασιν. Λοιπὸν ἕλειπον ἀπὸ τὸν ἀριθμὸν 13. Αὕτη ἡ μάχη ἀπέρασε τῆς Σαλαμῖνος· ἐγὼ δὲν σᾶς γράφω καμμίαν ὑπερβολὴν, ἀλλὰ εἶδον μὲ τὰ μάτια μου. Λοιπὸν τὰ τούρκικα ἄρχισαν νὰ διορθώνωνται. Ἐστάθησαν ἐκεῖ ἡμέρας· ὕστερον ἦλθεν εἴδησις, ὅτι ἔξω εἰς τὰ Στροφάδια ἔφθασαν 90 πλοῖα ἑλληνικὰ, ζητῶντας τὰ τούρκικα καὶ μανθάνοντας ἡ διοίκησις ὅτι εἶχον σκοπὸν νὰ τὴν καύσουν καὶ διὰ νὰ μὴ σπορκαρισθῆ τὸ νησὶ ὑπεχρέωσαν τὰ τούρκικα καὶ ἀνεχώρησαν πάλιν διὰ Λεβάντε. Τὴν αὐγὴν μᾶς ἐξεφανερώθησαν ἑλληνικὰ, ζητῶντας νὰ μάθουν ποῦ ἔφυγαν τὰ τούρκικα. Τοὺς ἐδόθη ἡ ἀπόκρισις καὶ ἔφυγον καὶ ἑνώθησαν μὲ τὰ ἄλλα, καὶ ἐπῆραν τὸν δρόμον τῶν τουρκῶν. Δὲν ἰξεύρω τί συνέβη, ἐπειδὴ καὶ ἐμίσευσαν· ἀπὸ ἐκεῖνο ὅμως ὁποῦ εἶδα, ὁποῦ 28 πλοῖα ἐχάλασαν καὶ ἐνίκησαν 52· ἆρα τὰ 90 τί θέλει κάμνουν; βεβαιώθητε ἡ νίκη εἶναι τῶν Γραικῶν. Τὰ πράγματα τῆς Ἠπείρου πηγαίνουν καλὰ. Τὰ 5 Πηγάδια ἐξουσιάζουν οἱ Σουλιῶται ἔως εἰς τὸν Ἅγιον Δημήτριον, ἢ Ἄρτα πνέει τά ὁλίσθια καὶ μὲ πρῶτον θέλει πέσει. Δίχως νὰ πέση ἡ Ἄρτα δὲν κτυποῦν τό ὀρδὶ τῶν Ἰωαννίνων. Εἶναι σήμερον 22 ἡμέρας (ἀπὸ τὴν ἐποχὴν ὁποῦ γράφουν) ὁποῦ ἐκυρίευσαν οἱ Γραικοὶ τὴν Τριπολιτζὰν μὲ ἐφόρμησιν καὶ 14 χιλιάδες ψυχαῖς τούρκικες ὁποῦ ηὕραν μέσα, τοὺς ἀπέρασαν ἀπὸ τὴν ρομφαίαν. Ἡ νίκη τῆς Κασσάνδρας βεβαιώνεται ἀπὸ ὅλα τὰ μέρη καὶ ἡ αἰχμαλωσία 2 πασάδων. Εἰς Τσιρίγον ἦλθαν ἀπὸ Κορώνην 20 φαμηλίαις τούρκικες πλούσιες. Ἡ διοίκησις τὰς ἐδέχθη καὶ τὰς ἀπέρασεν εἰς τὸ Λαζαρέτον διὰ νὰ καθαρισθοῦν. Οἱ Γραικοὶ ἔκαμαν μίαν συνωμοσίαν καὶ τὴν παραμονὴν τῆς πράτιγάς των ἐμβῆκαν εἰς τὸν κτύπον τῆς καμπάνας εἰς τὸ Λαζαρέτον καὶ ἐφόνευσαν ὅλους τοὺς τούρκους καὶ ἀπέρασαν εἰς τὴν ἀπέναντι Πελοπόννησον καὶ ἡ διοίκησις δὲν ἠμπόρεσε νὰ τιμωρήση κανένα, διότι ὅλοι οἱ πολίται εἶπον, ὅτι ἡμεῖς ὅλοι τοὺς ἐθανατώσαμεν, διὰ νὰ τοὺς ἐδέχθητε ἐδῶ, ἐνῶ δὲν δέχεσθε τοὺς Γραικούς. Σήμερον ἐμάθομεν, ὅτι ἔπεσεν ἡ Κορώνη.
Το κείμενο του 1821 από το βιβλίο του Σακελλαρίου είναι μια μυστική ζωντανή καταγραφή γεγονότων από την Εφορεία της Ζακύνθου ή μέλος της. Μας αποκαλύπτει: * Την Πολεμική Ατμόσφαιρα: Η θάλασσα γύρω από το νησί ήταν πεδίο μάχης, με Έλληνες και Τούρκους να διασταυρώνουν τα ξίφη τους κάτω από τα βρετανικά μάτια. * Την Αποφασιστικότητα των Ζακυνθινών: Παρά την απειλή των Άγγλων, οι κάτοικοι του νησιού έδρασαν με ριζοσπαστικότητα και αποφασιστικότητα. * Την Ανεφοδιαστική και Ψυχολογική Βοήθεια: Η Ζάκυνθος παρείχε όχι μόνο καταφύγιο αλλά και συνεχή ροή πληροφοριών και ενθάρρυνση (αναφορά στην άλωση της Τριπολιτσάς στις 23/9/1821 και στα γειτονικά γεγονότα). Το ντοκουμέντο αυτό αποτελεί έναν φάρο στην ιστορική μας μνήμη, επιβεβαιώνοντας πως η Ζάκυνθος ήταν, όχι μόνο η γενέτειρα του Εθνικού Ύμνου, αλλά και ένας από τους πιο ενεργούς πυρήνες της Φιλικής Εταιρείας και του Αγώνα.
Ζάκυνθος 8βριος 2025 – ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΛΑΔΗΣ – Εκπαιδευτικός
